Φύλλο εργασίας για το μάθημα 4:
Θεμελιώδεις Δημοκρατικές Αρχές, Δημόσια Διαβούλευση και Διαβουλευτική Δημοκρατία
Εκπαιδευτικοί Στόχοι:
1. Οι εκπαιδευόμενοι θα μάθουν για τις δημοκρατικές αρχές (ισότητα, ανθρώπινα δικαιώματα, ελεύθερες και δίκαιες εκλογές, λογοδοσία, διαφάνεια, κράτος δικαίου, συμμετοχή των πολιτών στα κοινά)
2. Οι εκπαιδευόμενοι θα μάθουν τον ορισμό της Δημόσιας Διαβούλευσης και τις πέντε προϋποθέσεις για τη διεξαγωγή δημόσιας διαβούλευσης (πληροφόρηση, ουσιαστική ισορροπία, ποικιλομορφία, Ευσυνειδησία, ίση μεταχείριση)
3. Οι εκπαιδευόμενοι θα μάθουν για τις τέσσερις αντιτιθέμενες δημοκρατικές θεωρίες (διαβουλευτική δημοκρατία, πολιτική ισότητα, συμμετοχική δημοκρατία, μη τυραννικές απολυταρχίες)
Εισαγωγή
Από τα μέσα του 20ου αιώνα, οι σύγχρονες δυτικές κοινωνίες έχουν εξελιχθεί και ακμάσει σε ένα κοινωνικοπολιτικό πλαίσιο ευρέως γνωστό ως «δημοκρατία» ή «φιλελεύθερη δημοκρατία». Παρόλο που η δημοκρατία φαίνεται να είναι ένα «έργο υπό εξέλιξη» στην Ευρώπη, καθώς οι ευρωπαϊκές χώρες δεν βιώνουν τα ίδια επίπεδα δημοκρατίας ή τα χαρακτηριστικά μιας δημοκρατικής διακυβέρνησης, η δημοκρατία χρονολογείται τόσο παλιά ως έννοια όσο ο αρχαίος ελληνικός πολιτισμός από τον οποίο πήρε το όνομά της.
Αποτελούμενη από τις δύο ελληνικές λέξεις «δήμος» (=λαός) και «Κράτος» (=εξουσία), η δημοκρατία περιλαμβάνει ένα σύστημα διακυβέρνησης στο οποίο η λαϊκή βούληση, επίσημα αντιπροσωπευόμενη από τους πολίτες, αποτελεί τη βάση όλων των πολιτικών αποφάσεων και δράσεων. Κάνοντας ανασκόπηση της σχετικής βιβλιογραφίας, μπορείτε να βρείτε διάφορες ορολογίες, περιγραφές καθώς και ερμηνείες της λέξης «δημοκρατία». Αυτό συμβαίνει ως αποτέλεσμα των τομέων εστίασης και της κριτικής ανάλυσης που κάνουν άτομα, μελετητές, εμπειρογνώμονες και ιδρύματα σε σχέση με την έννοια του συστήματος που αποκαλούμε «δημοκρατία».
Ενδεικτικά, παραθέτουμε δύο ορισμούς που δόθηκαν από δύο διακεκριμένους οργανισμούς, το Συμβούλιο της Ευρώπης και τον ΟΗΕ. Πιο συγκεκριμένα, χρησιμοποιείται ο εξής ορισμός:
…η δημοκρατία μπορεί να θεωρηθεί ως η «δύναμη του λαού»: ένας τρόπος διακυβέρνησης ο οποίος βασίζεται στη λαϊκή βούληση… Συμβούλιο της Ευρώπης, n.d.
Η θεμελιώδης αρχή της δημοκρατίας είναι ότι η λαϊκή βούληση είναι η πηγή νομιμότητας των κυρίαρχων κρατών… (ΟΗΕ, n.d.)
Όπως μπορείτε να παρατηρήσετε από αυτούς τους δύο ορισμούς, η δημοκρατία είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με αυτό που ονομάζεται «λαϊκή βούληση», παρόλο που ο ορισμός του ΟΗΕ επικεντρώνεται εδώ κυρίως στη σημασία της λαϊκής βούλησης όσον αφορά την κρατική νομιμότητα.
Σε αυτή την ενότητα θα επικεντρωθούμε στη δημοκρατία εξετάζοντας βαθύτερα τις θεμελιώδεις αρχές που διέπουν την κοινωνική μας ζωή στα σύγχρονα ευρωπαϊκά κράτη, ενώ θα διερευνήσουμε δύο καινοτόμες διαδικασίες που διευρύνουν την έννοια της δημοκρατίας στα πλαίσια των κοινωνιών μας, δηλαδή τη δημόσια διαβούλευση και τη διαβουλευτική δημοκρατία. Αντιμέτωπες με τις ανισότητες, την κλιματική αλλαγή και την κοινωνική αναταραχή, οι ευρωπαϊκές κοινωνίες καλούνται να επανεξετάσουν την ποιότητα της δημοκρατίας τους, καθώς και να εκδημοκρατίσουν περαιτέρω τις διαδικασίες λήψης αποφάσεων. Για να αντιμετωπίσει τις σύγχρονες προκλήσεις, η Ευρώπη χρειάζεται μεγαλύτερη πολυφωνία και περισσότερους ανθρώπους οι οποίοι συμμετέχουν ενεργά στην προσπάθεια θετικής διαμόρφωσης του παρόντος και του μέλλοντός της.
Οι θεμελιώδεις δημοκρατικές αρχές
Ακολουθήστε μας σε αυτό το ταξίδι στον κόσμο της δημοκρατίας και των θεμελιωδών αρχών της!
Ισότητα
Η ισότητα είναι μία από τις σημαντικότερες δημοκρατικές αρχές και διασφαλίζει ότι όλοι οι άνθρωποι είναι ίσοι ενώπιον του νόμου, καθώς και ότι εκπροσωπούνται ισότιμα στις διαδικασίες χάραξης πολιτικής και λήψης αποφάσεων. Η αρχή της ισότητας σε μια δημοκρατική κοινωνία και διακυβέρνηση διασφαλίζει ότι οι άνθρωποι δεν υφίστανται διακρίσεις λόγω της εθνικότητας, της θρησκείας, του φύλου ή του σεξουαλικού τους προσανατολισμού.
Διασφάλιση Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων
Τα ανθρώπινα δικαιώματα κατοχυρώθηκαν στις 10 Δεκεμβρίου 1948, σε μια διακήρυξη δικαιωμάτων των Ηνωμένων Εθνών η οποία ονομάζεται «Οικουμενική Διακήρυξη των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων» (ΟΔΔΑ). Αυτά τα δικαιώματα υποτίθεται ότι είναι καθολικής φύσης, πράγμα που σημαίνει ότι όλοι οι άνθρωποι, ανεξάρτητα από τη χώρα στην οποία ζουν, θα πρέπει να τα απολαμβάνουν. Το πρώτο άρθρο της Οικουμενικής Διακήρυξης των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου αναφέρει το εξής:
Όλοι οι άνθρωποι γεννιούνται ελεύθεροι και ίσοι στην αξιοπρέπεια και τα δικαιώματα. Είναι προικισμένοι με λογική και συνείδηση και οφείλουν να συμπεριφέρονται μεταξύ τους με πνεύμα αδελφοσύνης. (ΟΔΔΑ, Άρθρο 1, 1948)
Ακολουθώντας το παράδειγμα του ΟΗΕ, το 1950, το τότε νεοσύστατο Συμβούλιο της Ευρώπης- ένα ευρωπαϊκό θεσμικό όργανο που αποσκοπούσε στην προστασία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων στην γηραιά ήπειρο – υιοθέτησε την πρώτη του σύμβαση, δηλαδή την
«Ευρωπαϊκή Σύμβαση για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου». Η σύμβαση εφαρμόζεται και στα 46 κράτη μέλη του Συμβουλίου της Ευρώπης, ενώ το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων είναι υπεύθυνο για την επίβλεψη της ορθής εφαρμογής της. Μερικά από τα πιο ευρέως γνωστά ανθρώπινα δικαιώματα περιλαμβάνουν την ελευθερία της έκφρασης, το δικαίωμα στη ζωή, την ελευθερία και την ασφάλεια και η ελευθερία κυκλοφορίας και διαμονής εντός των συνόρων κάθε κράτους.
Ελεύθερες και δίκαιες εκλογές
Στις δημοκρατίες, οι πολίτες καλούνται να ψηφίζουν τους εκπροσώπους της κυβέρνησής τους και των πολιτικών θεσμών κάθε ορισμένα χρόνια (π.χ. συνηθέστερα στην Ευρώπη κάθε 4 ή 5 χρόνια). Για να είναι ελεύθερες οι εκλογές, σημαίνει ότι καμιά μορφή εκφοβισμού, διαφθοράς ή απειλών δεν νοείται να επιβάλλονται στους πολίτες με σκοπό να επηρεάσουν την ψήφο τους. Επιπλέον, για να διασφαλιστεί η δίκαιη μεταχείριση, κανένα εγγεγραμμένο πολιτικό κόμμα δεν θα πρέπει να αντιμετωπίζουν εμπόδια στη συμμετοχή τους στις εκλογές, ενώ κάθε ψήφος των πολιτών οφείλεται να καταμετράται.
Το άρθρο 3 του Πρωτοκόλλου 1 της Σύμβασης του Συμβουλίου της Ευρώπης για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα ορίζει το εξής:
«Καθένας έχει το δικαίωμα να εκλέγει την κυβέρνηση της χώρας του με μυστική ψηφοφορία. Χωρίς αυτό το δικαίωμα, δεν μπορούν να υπάρξουν ελεύθερες και δίκαιες εκλογές. Εγγυάται την ελεύθερη έκφραση των πολιτών, την ορθή εκπροσώπηση των εκλεγμένων αντιπροσώπων και τη νομιμότητα των νομοθετικών και εκτελεστικών οργάνων, ενώ ταυτόχρονα ενισχύει την εμπιστοσύνη των πολιτών στα θεσμικά όργανα.» (ΣτΕ, Άρθρο 3, 1950)
Λογοδοσία
Η αρχή της λογοδοσίας αναφέρεται σε διορισμένους αξιωματούχους (πρβλ. εκπροσώπους σε Κοινοβούλια, Γερουσία, εκλεγμένα κυβερνητικά όργανα, δικαστές κ.λπ.), οι οποίοι θα πρέπει να είναι υπόλογοι για τις αποφάσεις και τις ενέργειές τους κατά την εκτέλεση των καθηκόντων τους. Τον Φεβρουάριο του 2022, η Επιτροπή Υπουργών του Συμβουλίου της Ευρώπης ενέκρινε ειδικές συστάσεις (CM/Rec(2022)2) σχετικά με τη λογοδοσία των εκλεγμένων αντιπροσώπων και των εκλεγμένων οργάνων σε τοπικό και περιφερειακό επίπεδο, οι οποίες δηλώνουν σαφώς ότι:
1. οι υπεύθυνοι για τη λήψη αποφάσεων αναλαμβάνουν την ευθύνη των αποφάσεών τους,
2. οι εν λόγω αποφάσεις αποτελούν αντικείμενο έκθεσης, επεξηγούνται, εξετάζονται και, κατά περίπτωση, τίθενται υπό αμφισβήτηση ή επιβάλλονται σε αυτές κυρώσεις και,
3. υπάρχουν αποτελεσματικά και αναλογικά ένδικα μέσα ώστε να αντιμετωπιστούν ακατάλληλες αποφάσεις ή παραλείψεις και τυχόν επακόλουθες ενέργειες ή αδράνειες.
Διαφάνεια
Για να ανθήσει η πραγματική δημοκρατία, οι πολίτες θα πρέπει να έχουν το δικαίωμα να ενημερώνονται σχετικά με τις αποφάσεις που λαμβάνονται, πότε και από ποιον αυτές λαμβάνονται, καθώς και να ζητούν τακτική ενημέρωση σχετικά με τις τρέχουσες διαδικασίες που αφορούν την πολιτική και τη λήψη αποφάσεων. Όπως επισημαίνει ο Οργανισμός Οικονομικής Συνεργασίας και Ανάπτυξης (ΟΟΣΑ),,,
«Η ειλικρίνεια και η διαφάνεια αποτελούν βασικά στοιχεία για την οικοδόμηση της λογοδοσίας και της εμπιστοσύνης, οι οποίες είναι απαραίτητες για τη λειτουργία των δημοκρατιών και των οικονομιών της αγοράς.» (Gurría, A., n.d. Γενικός Γραμματέας του ΟΟΣΑ)
Κράτος δικαίου
Η αρχή του «κράτους δικαίου» διασφαλίζει ότι κανένα άτομο ή πολίτης δεν είναι υπεράνω του νόμου, ανεξάρτητα από την κοινωνικοπολιτική και κοινωνικοοικονομική του ταυτότητα και ρόλο. Σε δημοκρατικά πλαίσια, η αρχή του κράτους δικαίου είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με την ομαλή λειτουργία των δημοκρατικών κοινωνιών, ενώ η απουσία της καθιστά τη δημοκρατία ανυπεράσπιστη ή ακόμα και ανύπαρκτη.
Συμμετοχή των πολιτών στα κοινά
Η συμμετοχή των πολιτών στα κοινά αποτελεί θεμελιώδη συνιστώσα μιας υγιούς και ευημερούσας δημοκρατικής κοινωνίας. Περιλαμβάνει την ενεργό συμμετοχή των πολιτών στη διαμόρφωση δημόσιων διαδικασιών και μπορεί να εκδηλωθεί με διάφορους τρόπους, από την ψηφοφορία των πολιτών ή την υποβολή της υποψηφιότητάς τους στις εκλογές, έως τη συμμετοχή τους σε μικρής κλίμακας άτυπες συνελεύσεις στο πλαίσιο της γειτονιάς τους οι οποίες να αφορούν την αποπληρωμή των φόρων τους ή με σκοπό να εκφράσουν την απογοήτευσή τους απέναντι σε πολιτικές αποφάσεις διαμαρτυρόμενοι ειρηνικά.
Διαβουλευτική Δημοκρατία
Αυτό το διαβουλευτικό κύμα (ΟΟΣΑ, 2022), όπως παρατηρείται κατά τις τελευταίες δεκαετίες, συνδέεται άμεσα με έναν ειδικό τύπο δημοκρατίας που χρονολογείται από το αρχαίο ελληνικό κράτος της Αθήνας.
Ευρέως γνωστή ως «διαβουλευτική δημοκρατία», αυτός ο τρόπος άσκησης της δημοκρατίας συνεπάγεται ενεργό και άμεση συμμετοχή των πολιτών στη διαμόρφωση δημόσιων πολιτικών και αποφάσεων που υπερβαίνουν την απλή διαβούλευση ή τα τακτικά δημοκρατικά καθήκοντα και ρόλους που καλείται να εκπληρώσει η πλειοψηφία των πολιτών (π.χ. ψηφοφορία στις εκλογές, πληρωμή φόρων κ.λπ.).
Ο μαθησιακός στόχος αυτής της επιμέρους ενότητας είναι να παρουσιάσει στους εκπαιδευόμενους τις τέσσερις αντιτιθέμενες πολιτικές θεωρίες που αφορούν τη δημοκρατία, δηλαδή τη διαβουλευτική δημοκρατία, την πολιτική ισότητα, τη συμμετοχική δημοκρατία και τη μη τυραννία.
Ειδικότερα, η διαβουλευτική δημοκρατία εκδηλώνεται με διάφορες μορφές και πλαίσια ανάλογα με τον βαθμό του αντίκτυπου στον οποίο αναμένεται να επιτευχθεί η συμμετοχή των πολιτών στις δημόσιες πολιτικές. Στη δημοσίευσή του με τίτλο «Καινοτόμος Συμμετοχή των Πολιτών στα Κοινά και Νέοι Δημοκρατικοί Θεσμοί: Κατανοώντας το διαβουλευτικό κύμα» (2022), Ο ΟΟΣΑ περιγράφει τέσσερα μοντέλα διαβουλευτικών διαδικασιών, οι οποίες περιλαμβάνουν τις εξής: συστάσεις των πολιτών οι οποίες προκύπτουν έπειτα από ενημέρωση σχετικά με ζητήματα πολιτικής, παράθεση της γνώμης των πολιτών σχετικά με ζητήματα πολιτικής, ενημερωμένη αξιολόγηση των κανονισμών διέπουν τα ψηφοδέλτια από τους πολίτες, καθώς και των μόνιμων αντιπροσωπευτικών διαβουλευτικών οργάνων.
Ένας άλλος τομέας εστίασης όταν πρόκειται για τη δημοκρατική θεωρία είναι η έννοια της «πολιτικής ισότητας». Ο όρος αναφέρεται στην αρχή ότι οι πολίτες έχουν ίση φωνή στις κυβερνητικές αποφάσεις (Verba, S. 2001). Στενά συνδεδεμένη με τις αρχές της «ισότητας» και του «κράτους δικαίου» που αναλύθηκαν προηγουμένως, η έννοια της πολιτικής ισότητας συχνά εξετάζεται ως βασική παράμετρος η οποία καθορίζει την ποιότητα των σύγχρονων δημοκρατιών.
Ένας άλλος όρος που χρησιμοποιείται συχνά σε σχέση με τη διαβουλευτική δημοκρατία είναι η «συμμετοχική δημοκρατία», η οποία υπογραμμίζει επίσης τη σημασία της συμμετοχής των πολιτών στα κοινά και της ενεργού συμμετοχής τους στις διαδικασίες λήψης αποφάσεων. Μια δημοκρατία στην οποία οι πολίτες καλούνται συχνότερα να συμμετάσχουν σε συζητήσεις που θα διαμορφώσουν το μέλλον της είναι πιο σταθερή και πιο κοινωνικά συνεκτική, ενώ παράλληλα διασφαλίζεται ευρύτερα η νομιμότητα στο πολιτικό της σύστημα.
Τέλος, στο άκρο αντίθετο της διαβουλευτικής δημοκρατίας, βρίσκουμε τα απολυταρχικά καθεστώτα ή, για να είμαστε πιο ακριβείς, τις μη τυραννικές απολυταρχίες. Αυτά είναι συνήθως καθεστώτα τα οποία δεν εκλέγονται από το λαό ή δίνουν μια ψευδαίσθηση συμμετοχής των πολιτών, ενορχηστρώνοντας ψεύτικες εκλογές και χειραγωγώντας τα εκλογικά αποτελέσματα.
Πηγές:
https://www.coe.int/en/web/human-rights-convention#:~:text=The%20European%20Convention%20on%20Human%20Rights%20is%20the%20first%20Council,prerequisite%20for%20joining%20the%20Organisation
https://www.coe.int/en/web/human-rights-convention/elections
https://civicsacademy.co.za/what-are-free-and-fair-elections/
https://www.coe.int/en/web/human-rights-convention/elections
https://www.un.org/en/chronicle/article/rule-law-and-democracy-addressing-gap-between-policies-and-practices
https://www.principlesofdemocracy.org/law
https://www.un.org/en/chronicle/article/rule-law-and-democracy-addressing-gap-between-policies-and-practices
https://www.oecd-ilibrary.org/governance/innovative-citizen-participation-and-new-democratic-institutions_339306da-en
https://www.congressfoundation.org/news/blog/1919-what-constitutes-effective-citizen-deliberation
https://zenodo.org/record/7198511#.Y8lAfHZBy3C
https://onlinelibrary.wiley.com/doi/epdf/10.1111/kykl.12295
https://www.russellsage.org/sites/all/files/u4/Verba.pdf
https://www.coe.int/en/web/participatory-democracy/about-participatory-democracy
http://www.sscnet.ucla.edu/polisci/cpworkshop/papers/Boix.pdf
https://rri-tools.eu/-/deliberative-futures-toolkit-toward-future-oriented-communities-and-decision-making
https://www.annualreviews.org/doi/10.1146/annurev.polisci.8.032904.154633
https://www.oecd.org/gov/open-government/eight-ways-to-institutionalise-deliberative-democracy.htm